Pergaminowe dyplomy zakonserwowane. Najstarszy ma ponad 700 lat

34 pergaminowe dyplomy, sporządzane na wyjątkowe okazje, a pochodzące ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, zostały poddane konserwacji. Najstarszy odnowiony dokument pochodzi z 1301 roku i dotyczy nadania ziemi. Prace zostały dofinansowane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.

Jak przekazał dyrektor Archiwum Archidiecezji Warmińskiej ks. prof. Andrzej Kopiczko, w zbiorach placówki przechowywane są dawne księgi rękopiśmienne, ale też klasyczne dyplomy. Są to dokumenty nadające odbiorcy przywileje, uprawnienia, korzyści, czy wyróżnienia i odznaczenia. W średniowieczu i okresie nowożytnym były sporządzane najczęściej na pergaminie, stąd popularne jest określenie dyplomy pergaminowe.

I choć od końca XV w. stosowano już papier czerpany, to najważniejsze akty prawne sporządzano nadal na tym niezwykłym materiale piśmiennym, przygotowanym ze skór cielęcych, owczych i kozich. Bardzo ważnym elementem każdego dyplomu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające, przywieszane u dołu za pomocą sznurów, tasiemek lub pasków z pergaminu

– wyjaśnił ks. prof. Andrzej Kopiczko.

Częsty dodatek stanowiły też piękne inicjały lub inne elementy ozdobne. Dyplomy przygotowywane były według specjalnych formularzy. Dla ich ważności niezbędne było zastosowanie następujących części składowych: intytulacji (określenie imienia i godności wystawcy dokumentu), dyspozycji (wyrażającej wolę wystawcy; czego dotyczyła), wymienienia świadków i datacji.

W 2023 r. Archiwum Archidiecezji Warmińskiej poddało konserwacji 34 takich dyplomów. Niektóre z nich składają się z kilku kart, ale zasadniczo są to zapisy jednostronne. Wielkość tych pergaminów jest zróżnicowana, ale dominują dokumenty większe od obecnie stosowanego formatu A4.

Ten z 1301 r. jest szczególny, ponieważ zachowała się na nim najstarsza pieczęć Warmińskiej Kapituły Katedralnej z wizerunkiem Madonny z Dzieciątkiem i napisem w otoku „Sigillum Ecclesie Warmiensis”. Z pierwszej połowy XIV w. są jeszcze dwa inne dyplomy. Niezwykle interesujący jest statut szewski z 1421 r. z Braniewa, który liczy 6 kartek. Z drugiej połowy XV w., a dokładnie z 1481 r. zachował się wyciąg z bulli papieża Aleksandra IV z wiszącą pieczęcią owalną audytora generalnego Kamery Apostolskiej, czyli instytucji zarządzającej dobrami papieskimi.

Z pierwszej połowy XVI w. mamy przywilej biskupa Łukasza Watzenrodego z 1508 r. dla wsi Świętnik k. Lidzbarka Warmińskiego z pieczęcią przywieszoną na pasku pergaminowym. Wśród poddanych konserwacji są dwa dokumenty z pieczęciami biskupa Maurycego Ferbera z 1527 i 1535 r. oraz kardynała Stanisława Hozjusza z 1569 r., z XVII w. – biskupów (pomocniczego) Michała Działyńskiego (1636), Mikołaja Szyszkowskiego (1637), Wacława Leszczyńskiego (1652) i Michała Radziejowskiego (1683), a z początku XVIII w. – Teodora Potockiego (1712) i dwie Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka (obydwie z 1736).

Przy 22 dokumentach zachowały się one w dobrym stanie, a trzeba pamiętać, że były one zawsze narażone na oderwanie czy uszkodzenie, ponieważ nie miały pudeł zabezpieczających. Jedenaście z tych dyplomów zostało sporządzonych w języku niemieckim, a pozostałe, czyli 25, w łacińskim

– podkreślił ks. prof. Andrzej Kopiczko.

Szczególnie interesujące są dyplomy mówiące o powołaniu do istnienia lub zatwierdzające różne stowarzyszenia religijne i zawodowe, zawsze pięknie zdobione i oryginalnymi pieczęciami. Dotyczą one bractw: Ran Chrystusa, Matki Bożej, św. Anny, strzeleckich czy ubogich. W kilku przypadkach potwierdzają ustanowienie beneficjów, czyli różnych fundacji przy kościołach. Zakres chronologiczny jest też dość szeroki: od 1301 do 1736 r. Są różni ich wystawcy, choć dominują biskupi warmińscy, ale też kapituła katedralna czy papież i wspomniany audytor generalny Kamery Apostolskiej.

Wprawdzie poddane konserwacji dyplomy pergaminowe nie zawierają takiej ilości informacji, jak księgi archiwalne i poszyty, ale są to decyzje zazwyczaj o szczególnej randze (przywileje i nadania). Przez wiele stuleci nie miały zabezpieczenia w postaci odpowiednich pudeł i przechowywano je w formie złożonej w kopertach. Po konserwacji nie tylko je oczyszczono, uzupełniono i wzmocniono, ale też wyprostowano, a pieczęci zabezpieczono.

Autor: A. Libudzka (PAP)
Redakcja: K. Ośko